Η Άφυτος ή Άθυτος είναι μεγάλος οικισμός και έδρα του ομώνυμου Δημοτικού διαμερίσματος στο Δήμο Κασσάνδρας του νομού Χαλκιδικής. Το χωρίο εκφέρεται και με τους δυο τρόπους. Το πρώτο όνομα ”άφυτος” είναι ότι το χωρίο δεν είχε έντονη βλάστηση και το δεύτερο όνομα με τα χρόνια υιοθετήθηκε. Ο οικισμός είναι παραδοσιακός, με πέτρινα σπίτια και καλντερίμια.
Στην περιοχή όπου βρίσκεται η σημερινή Άφυτος, υπήρχε καταυλισμός από το 3.000 π.Χ. Η Άφυτος υπήρξε σημαντική πόλη κατά την αρχαιότητα και ανήκε στην Παλλήνη (μνημονεύεται από τους αρχαίους συγγραφείς). Το ιερό του Διονύσου και ο ναός του Άμμωνος Διός είχαν ουσιαστική συμβολή στο να εξαπλωθεί η φήμη της κατά τα αρχαϊκά και τα κλασικά χρόνια. Συνεισέφερε επίσης κατά τους Περσικούς Πολέμους με δικά της καράβια. Έπειτα έγινε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Η πόλη έκοβε δικό της νόμισμα, που έφερε την κεφαλή του Άμμωνος Διός. Όπως μαρτυρούν αρχαίες φιλολογικές πηγές και αρχαιολογικά ευρήματα, η Άφυτος επιβίωσε ως τη ρωμαϊκή εποχή και στα αυτοκρατορικά μάλιστα χρόνια ανήκε στην επικράτεια της ρωμαϊκής αποικίας Κασσάνδρειας.
Τους επόμενους αιώνες δε γνωρίζουμε τίποτε για την Άφυτο και οι επόμενες πηγές είναι του 14ου αιώνα, σε έγγραφα του Αγίου Όρους. Βέβαιο είναι πως το χωριό αναφέρεται σε ελληνικές πηγές ήδη από τις αρχές του 17ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, όπως και όλα τα υπόλοιπα χωριά της χερσονήσου, υπαγόταν φορολογικά στο βακούφι του Γκαζανφέρ Αγά, ενώ διοικητικά ανήκε στο ναχιγιέ της Καλαμαριάς. Την περίοδο της Επανάστασης του 1821 πολλοί αγωνιστές και οπλαρχηγοί με καταγωγή από το χωριό ήταν πρωταγωνιστές στον Αγώνα, όπως ο Τριαντάφυλλος Γαρουφάλλου, ο Γεώργιος Παναγιώτου, ο Αναστάσιος Κυριαζής και ο Γαρύφαλλος Αντωνίου και άλλοι. Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα οι Αφυταίοι διακρίθηκαν σε προσφορά, με σημαντικότερους Μακεδονομάχους, τους οπλαρχηγούς Θεοχάρη Σαρίκα (καπετάν Ζαρκάδα) και Ανδρέα Καρατάσο.
Το 1859 κτίστηκε ο κεντρικός ναός του Άγιου Δημήτριου, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με τρούλο, το στολίδι του χωριού, στο κέντρο της πλατείας. Ο επισκέπτης αξίζει να παρατηρήσει την ιδιόμορφη αρχιτεκτονική του ναού, τις παλιές εικόνες του και τα λιθανάγλυφα στο εξωτερικό του νότιου τοίχου. Αξίζει επίσης να περιδιαβεί τα μεγάλα παρεκκλήσια που ακολούθησαν όπως ο Άγιος Γεώργιος (1867), η Κοίμηση της Θεοτόκου(1885), ο Άγιος Αθανάσιος και ο Άγιος Νικόλαος (Λιόση).
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τα χαρακτηριστικά παλιά λιθόκτιστα σπίτια με τις κτητορικές επιγραφές και τα λιθανάγλυφά τους (1860 Κατσάνη, 1864 Παπαβασιλείου, 1876 Γαλάνη, 1889 Αλετρά, 1898 Αθανασιάδη κ.α.). Το 1980 ιδρύθηκε λαογραφικό μουσείο με πρωτοβουλία του λαογραφικού συλλόγου και του Νίκου Παραλή. Το μουσείο στεγάζεται σε κτήριο της οικογένειας Αλετρά. Εκτίθενται γεωργικά εργαλεία, σκεύη του νοικοκυριού και είδη αγγειοπλαστικής.
Το σημαντικότερο όμως αξιοθέατο, που προξενεί κατάπληξη και δέος στον επισκέπτη, είναι ο παραδοσιακός οικισμός της Αφύτου με ιστορία που χάνεται στα βάθη των 28 αιώνων ζωής του. Οι κάτοικοι της κοινότητας, αρνούμενοι την άναρχη τουριστική ανάπτυξη, που αλλοίωσε τα τελευταία χρόνια τον τόπο και έχοντας στόχο να διατηρήσουν την πολιτιστική κληρονομιά τους, προσπάθησαν να αναδείξουν το χωριό μέσα από τον πολιτισμό του. Τα παλιά σπίτια χτισμένα από τον ντόπιο πωρόλιθο αναστηλώθηκαν, οι δρόμοι πλακοστρώθηκαν και ο τόπος πλέον επιβάλλει στους επισκέπτες αλλά και στους ντόπιους, ομορφιά, αξιοπρέπεια και σεβασμό.
Η Άθυτος είναι σήμερα επαρκής σε ενοικιαζόμενα δωμάτια, ξενοδοχεία, ταβέρνες και εστιατόρια με καλό και καθαρό φαγητό, καφετερίες και μπαρ. Ο επισκέπτης απολαμβάνει τα λιθόστρωτα σοκάκια της Αθύτου, ακολουθώντας τον Ελύτη στο Αιγαιοπελαγίτικο περιδιάβασμά του και μπορεί να λουσθεί στη γαλανή Αθυτιώτικη θάλασσα, στις Βάρκες, στην Πούντα, στη Λιόση, στη Δάφνη. Οι πολυάριθμες πολιτιστικές εκδηλώσεις, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, οι οποίες οργανώνονται από τους Αθυτιώτες κατοίκους με μεράκι και υπευθυνότητα, καθιστούν την Άθυτο βασικό σημείο αναφοράς για τον επισκέπτη της Χαλκιδικής.
