Η τοποθεσία κατοικείται από τη Νεολιθική Εποχή (5300-4500 π.Χ.), η λέξη “Όλυνθος” είναι προελληνική και σημαίνει, πιθανόν, “αγριοσυκιά”. Σύμφωνα με την παράδοση ονομάστηκε έτσι από τον Όλυνθο, γιο του ποτάμιου θεού Στρυμόνα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η πόλη κατακτήθηκε από τους Βοττιαίους της Ημαθίας τον έβδομο αιώνα π. Χ.
Η περίοδος ακμής της ανάγεται στους κλασικούς χρόνους. Συμμετείχε στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία (Δηλιακή Συμμαχία) ως ενεργό μέλος. Το 440 π.Χ. αποστατεί εναντίον των Αθηναίων και μέσα σε δύο δεκαετίες γίνεται η πολυπληθέστερη και πλουσιότερη πόλη της περιοχής, αποδεχόμενη τα κύματα μεταναστών από την Ποτείδαια (429 π.Χ.), τη Μένδη (423 π.Χ.) και το Σίγγο (πριν το 422 π.Χ.) λόγω του Πελοποννησιακού Πολέμου και των συνεπειών του στην περιοχή της Χαλκιδικής. Το 432 π.Χ. ιδρύεται το “Κοινό των Χαλκιδεών”, συμμαχία 32 παραλιακών πόλεων της Χαλκιδικής, με έδρα την Όλυνθο, μια νέα πλέον πόλη, κτισμένη με το ιπποδάμειο σύστημα. Εξαιτίας της αυξανόμενης δύναμής της, συγκρούεται με τον Αμύντα Γ’ της Μακεδονίας (393 – 370 π.Χ.). Για τον ίδιο λόγο δέχεται και επίθεση των Σπαρτιατών (382 – 379 π.Χ.) που την πολιορκούν και την καταλαμβάνουν πρόσκαιρα.
Την περίοδο της θηβαϊκής ηγεμονίας, η Όλυνθος ανακτά το χαμένο κύρος της και έρχεται και πάλι σε ρήξη με την Αθήνα (368 – 358 π.Χ.) για την περιοχή της Αμφίπολης. Από το γεγονός αυτό προσπαθεί να επωφεληθεί ο Φίλιππος Β’. Στην αρχή (356 π.Χ.) της προσφέρει ως αντίδωρο για την φιλική της στάση την Ποτείδαια και την περιοχή της πόλης Ανθεμούντος. Η συμμαχία, ωστόσο, της Ολύνθου με το Φίλιππο δε θα διαρκέσει για πολύ, καθώς αντιτίθεται στα σχέδια του. Η πόλη γίνεται γνωστή από τους πύρινους φιλιππικούς λόγους του Δημοσθένη στην Αθήνα, ο οποίος δεν πετυχαίνει την αποστολή βοήθειας. Το 348 π.Χ. επιτίθεται ο Φίλιππος εναντίον της πρωτεύουσας του Κοινού των Χαλκιδαίων και την καταστρέφει.
‘Η πόλη των κλασικών χρόνων ήταν δομημένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, σε έκταση 600Χ300μ., με οικοδομικά τετράγωνα που χωρίζονταν από οριζόντιες και κάθετες οδούς. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν έχει βρεθεί το θέατρο της πόλης. Τα σπίτια είχαν δύο ορόφους, με εσωτερική αυλή. Στα νότια βρισκόταν η αγορά και στα ανατολικά τα σπίτια των πλουσίων. Ανάμεσα στις επαύλεις που ανασκάφηκαν είναι αυτές της Αγαθής Τύχης, του Ηθοποιού, καθώς επίσης και των Διδύμων Ερώτων. Σε αυτές βρέθηκαν ψηφιδωτά δάπεδα, αγγεία, κοσμήματα και πήλινα ειδώλια. Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα ήρθαν στο φως το 1928. Οι πιο πρόσφατες ανασκαφές έγιναν τη δεκαετία του ‘ 90.
Στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Ολύνθου λειτουργεί από το 1998 Αρχαιολογικό Μουσείο. Σκοπός του μουσείου είναι να δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα στους επισκέπτες για την ιστορία της αρχαίας πόλης αλλά και να περιγράψει τις ανασκαφές και την αναστήλωση. Όλα αυτά γίνονται αποκλειστικά με οπτικοακουστικά μέσα.
Η Όλυνθος είχε κόψει νόμισμα, και αρκετά αρχαία κέρματα έχουν διασωθεί. Το αργυρό Φοινικικό τετράδραχμο της εποχής του 4ου αι. π.Χ. απεικονίζει τον δαφνοφόρο Απόλλωνα. Η πίσω όψη φέρει την επιγραφή [Χ]ΑΛ, ΚΙΔ, ΕΩΝ στο επάνω, δεξιό και αριστερό άκρο αντίστοιχα και απεικονίζει μια επτάχορδη φόρμιγα. Το κέρμα έχει διάμετρο 24 χιλ. και ζυγίζει 14,33 γραμ. Ένα άλλο αργυρό Φοινικικό τετράδραχμο της ίδιας εποχής απεικονίζει επίσης τον δαφνοφόρο Απόλλωνα. Η πίσω όψη φέρει την επιγραφή ΧΑΛ, ΚΙΔ, [Ε]ΩΝ στο επάνω, δεξιό και αριστερό άκρο αντίστοιχα και απεικονίζει μια επτάχορδη φόρμιγα. Το κέρμα έχει διάμετρο 25 χιλ. και ζυγίζει 13,13 γραμμ. Ένα ακόμα αργυρό Φοινικικό τετρόβολο της ίδιας εποχής και των ίδιων χαρακτηριστικών έχει διάμετρο 14 χιλ. και ζυγίζει 2,36 γραμ.
