Η αρχαία Σάνη, μια από τις τρεις αποικίες της Άνδρου στη Χαλκιδική, ιδρύθηκε κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. στα νοτιοδυτικά παράλια της Ακτής (χερσονήσου του Αγίου Όρους), στραμμένη δηλαδή προς το Σιγγιτικό κόλπο. Η επιλογή της θέσης της σχετίζεται πιθανότατα με την ύπαρξη των γνωστών μεταλλείων σε μικρή απόσταση από αυτήν, καθώς και με το γεγονός ότι η συγκεκριμένη θέση πρόσφερε στα πλοία ασφαλή πρόσβαση προς τη θάλασσα του νότου, αποφεύγοντας τον επικίνδυνο περίπλου του Άθωνα, και διευκολύνοντας έτσι το εμπόριο.
Υπάρχουν ελάχιστες γραπτές μαρτυρίες για την πόλη και την ιστορία της, που κυρίως αναφέρονται στο ρόλο της κατά τους δύο μεγάλους πολέμους που συγκλόνισαν την αρχαία Ελλάδα, τον πόλεμο με τους Πέρσες και τον Πελοποννησιακό. Η Σάνη καταστρέφεται κατά τους πολέμους για την προσάρτηση της Χαλκιδικής στο Μακεδονικό Βασίλειο στα χρόνια του Φιλίππου Β΄. Στη θέση της ιδρύεται το 317/6 π.Χ. από τον Αλέξαρχο, αδελφό του βασιλιά της Μακεδονίας, Κασσάνδρου, μια καινούρια πόλη, η Ουρανούπολις, ή “Ουρανιδών πόλις”, όπως αναγράφεται στα νομίσματά της.
Η έρευνα πού διενεργήθηκε από τη ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στο λόφο πού βρίσκεται στην Τρυπητή, αριστερά του δρόμου προς την Ουρανούπολη σε μικρή απόσταση από την παραλία, απέδωσε καρπούς και υπήρξαν πολλές ενδείξεις για ύπαρξη οικισμού στη συγκεκριμένη θέση. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με άλλα ευρήματα πού κατά καιρούς έχουν εντοπιστεί, μας οδηγούν στην υπόθεση πώς πιθανότατα η αρχαία Σάνη ήταν κτισμένη επάνω σ’ αυτό το λόφο.
Η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε ένα αδιατάρακτο στρώμα αρχαϊκών χρόνων (7ος-6ος αι. π.χ.), χωρίς αρχιτεκτονικά λείψανα, με μικρές μόνο κυκλικές ή επιμήκεις κατάγειες εστίες (εσχάρες), μήκους και διαμέτρου 0.50-1.50 μ., φτιαγμένες πρόχειρα με αργές πέτρες ή αλλεπάλληλες στρώσεις κεραμίδων στέγης. Οι έντονες καύσεις, το πλήθος των οστών, που φαίνεται τελικά να ανήκουν σε ζώα και όχι σε ανθρώπους, κατά την αρχική εκτίμηση, τα πολυάριθμα και εξαιρετικής ποιότητας όστρακα και ειδώλια, καθώς και οι πολύμυξοι λύχνοι – διασκορπισμένοι σ’ όλο το χώρο γύρω απ’ τις εσχάρες – συνηγορούν στην ύπαρξη ενός υπαίθριου χώρου λατρείας κάποιας χθόνιας θεότητας. Θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιη η τέλεση κατά τη διάρκεια της νύχτας έμπυρων θυσιών και εναγισμών πάνω σε εσχάρες υπό το φως πολυάριθμων λύχνων, που έδιναν στο όλο σκηνικό μυστηριακό χαρακτήρα. Η εικόνα συμπληρώνεται από μια λίθινη κτιστή κατασκευή. Πρόκειται για μια δεξαμενή μικρών διαστάσεων (0.60 x 0.60 μ.), βάθους 1.00 μ., θεμελιωμένη σε ασταθές λασπώδες υπέδαφος στον πυθμένα της οποίας οδηγούσαν τρεις βαθμίδες. Έχει ερμηνευτεί ως δεξαμενή για το καθαρτήριο λουτρό του λατρευτικού ξόανου.
Το πρόβλημα κυριότητας του ιερού, που ανέκυψε με την πρώτη αποκάλυψη των εσχάρων και την περισυλλογή των κινητών ευρημάτων, βρήκε τη λύση του, μετά την προσεκτική θεώρηση και έλεγχο όλων των ανασκαφικών στοιχείων. Έχοντας υπ’ όψη τη θέση του ιερού, σε περιορισμένη ελώδη έκταση, ο Διόνυσος, οι Νύμφες, η Άρτεμις και η Αφροδίτη ήρθαν να διεκδικήσουν την κυριότητά του. Είναι θεότητες της βλάστησης και της γονιμότητας, της φύσης, θεότητες που λατρεύονταν σε τόπους υγρούς με άφθονα νερά, χωρίς να έχουν απαραίτητα ανάγκη απ’ την ύπαρξη ναού (στην περίπτωση του ιερού στη Σάνη λιγοστά ανασκαφικά στοιχεία υπαινίσσονται την ύπαρξη ιερού κτίσματος, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτα τεκμηριωμένο).
Η λατρεία ανδρικής θεότητας στον όρμο αποκλείστηκε από την αρχή σχεδόν, όπως και η συμβίωση δύο θεοτήτων στο χώρο – Αρτέμιδος και Αφροδίτης – καθώς τα ίδια τα κινητά ευρήματα δεν συνηγορούν σε μια τέτοια σκέψη.
Τα ειδώλια παριστάνουν γυναικείες μόνο μορφές, κυρίως στον τύπο της όρθιας πολοφόρου κόρης, αλλά και ένθρονες μορφές, από ιωνικά ή κορινθιακά εργαστήρια. Πολλά, σε όρθια στάση, αποδίδουν με σαφήνεια την Άρτεμη καθώς απεικονίζονται με τόξο, ελάφι ή άλλα σύμβολά της, όπως καρπό, άνθος ή μικρό πουλί. Η ύπαρξη πολυάριθμων τέτοιων ειδωλίων και η παντελής απουσία ευρημάτων, που χαρακτηρίζουν λατρεία της Αφροδίτης ή άλλης χθόνιας θεότητας, δίνουν στην ομόαιμη του Απόλλωνα – Άρτεμη – τα σκήπτρα κυριότητας του ιερού.
Από την αρχαία Σάνη εκτίθενται τα τρία πήλινα ακρωτήρια του ναού του Απόλλωνα που βρισκόταν στη χώρα της αποικίας. Πρόκειται για τις τρεις Νίκες με γραπτή διακόσμηση, δύο σε όρθια στάση και μια σε ”εν γούνασιν δρόμου” στάση, που χρονολογούνται στην όψιμη αρχαϊκή εποχή.
